Patron

Dom Sierot i działalność międzywojenna

W 1912 roku zdecydował się na zmianę drogi życiowej i rozstał się na zawsze z pracą w szpitalu, zamieszkał przy ul. Krochmalnej 92 i objął funkcję dyrektora nowo otwartego żydowskiego Domu Sierot pozostającego pod opieką Towarzystwa „Pomoc dla Sierot”. Współpracował tam ze Stefanią Wilczyńską (polska pedagog i wychowawczyni, bliska współpracownica Janusza Korczaka), która pomagała mu w codziennej pracy z dziećmi. Szybko znaleźli wspólny język i zaczęli wdrażać w życie  autorskie koncepcje pedagogiczne. Dom Sierot stał się dla Korczaka miejscem codziennej, pogłębionej obserwacji rozwoju psychofizycznego dziecka. Tam także zrodziły się nowatorskie pomysły, takie jak: sejm, sąd, gazetka, notariat, zakłady.

Po rozpoczęciu I wojny światowej w 1914 r. Korczak został powołany do wojska, początkowo jako ordynator polowego szpitala dywizyjnego na Ukrainie, następnie został zatrudniony w przytułku dla dzieci ukraińskich pod Kijowem jako lekarz pediatra. W Kijowie poznał Marię (Marynę) Falską, z którą później współpracował. Podczas wojny napisał też jedną ze swoich najważniejszych książek pt. „Dziecko w rodzinie” – pierwszą część tetralogii „Jak kochać dziecko”, która ukazała się w 1919 r. (całość zaś w 1920). Po zakończeniu wojny w 1918 r., powrócił do Warszawy i podjął pracę w Domu Sierot. Od listopada 1919 r. Korczak blisko związany był z otwartym wówczas zakładem Nasz Dom kierowanym przez Falską (od 1921 prowadzonym przez Towarzystwo „Nasz Dom”). Odwiedzał regularnie placówkę w charakterze lekarza i pedagoga. W 1928 r. Nasz Dom przeniósł się na Bielany, a Korczak wciąż utrzymywał z nim kontakt. W 1926 r. zainicjował wydawanie eksperymentalnego tygodnika dzieci i młodzieży „Mały Przegląd” – jako dodatku do dziennika „Nasz Przegląd”. Było to pismo praktycznie całkowicie tworzone przez dzieci i dla dzieci. Korczak był jego redaktorem do 1930 r., później przekazał tę funkcję Igorowi Newerlemu (polski pisarz i pedagog, wielokrotnie występował w obronie pisarzy i działaczy prześladowanych przez władze komunistyczne z powodów politycznych).  Ostatni numer „Małego Przeglądu” ukazał się w piątek, 1 września 1939 roku.

W latach 20. Korczak nawiązał współpracę z instytucjami kształcenia nauczycieli i wychowawców, m.in. z Państwowym Seminarium dla Nauczycieli Religii Mojżeszowej oraz Studium Pracy Społeczno-Oświatowej w Wolnej Wszechnicy Polskiej. Szczególnie związany był z Państwowym Instytutem Pedagogiki Specjalnej. W 1932 r. wyprowadził się z Domu Sierot i zamieszkał z siostrą. W tym czasie podjął się nowych obowiązków, pracował m.in. jako biegły sądowy w sprawach dzieci przy Sądzie Okręgowym oraz referent pism zagranicznych dla Kasy Chorych. Od końca 1934 r. związany był także z Polskim Radiem. Pod pseudonimem „Stary Doktór” wygłaszał oryginalne w formie i treści pogadanki dla dzieci. Współpracował również z wieloma czasopismami (m.in. „Robotnik”, „Opieka Społeczna”), także wydawanymi w języku hebrajskim i żydowskim (m.in.: „Olami”, „Olami Hakatan”, „Hechaluc Hacair”, „Dos Kind”), w których jego teksty tłumaczono.

W okresie międzywojennym Korczak dwukrotnie odwiedził Palestynę, w roku 1934 i 1936 r. Podróżował, ale głównie przyglądał się pracy pedagogicznej w kibucach oraz badał możliwości rozwoju życia żydowskiego.

II wojna światowa i śmierć w Treblince

W pierwszych dniach II wojny światowej wraz z wychowawcami i współpracownikami dyżurował dzień i noc w Domu Sierot. We wrześniu 1939 r. po raz ostatni przemówił w Polskim Radiu, nawołując do spokoju. Od samego początku okupacji nieustannie zabiegał także o wsparcie dla swojej instytucji. Latem 1940 r. udało mu się jeszcze wyjechać z dziećmi na kolonie letnie do „Różyczki”, filii Domu Sierot mieszczącej się w Wawrze. Jesienią 1940 r. Dom Sierot – jako instytucja żydowska – nakazem okupanta został przesiedlony do getta na ulicę Chłodną 33, do budynku Gimnazjum Kupieckiego im. Marii i Józefa Roeslerów, zaś Korczak trafił na pewien czas do aresztu za nienoszenie nakazanej Żydom opaski z gwiazdą Dawida.

W październiku 1941 r. Dom Sierot został zmuszony po raz kolejny do przeprowadzki, tym razem na ul. Sienną 16 / Śliską 9, do części pomieszczeń w budynku Towarzystwa Pracowników Handlowych. Korczak cały czas walczył o środki finansowe na utrzymanie dzieci, ale przede wszystkim starał się, by mimo beznadziejnej sytuacji, życie w Domu Sierot płynęło wcześniejszym, przedwojennym rytmem. W miarę możliwości zachowane zostały dawne zasady funkcjonowania i wewnętrzne zwyczaje. Na początku 1942 r. Korczak podjął się także oficjalnie opieki nad znajdującą się w tragicznej sytuacji placówką dla sierot – Głównym Domem Schronienia – przy ul. Dzielnej 39, zaś od maja tego roku zaczął pisać „Pamiętnik”, który ukazywał tragiczny obraz okupacji hitlerowskiej.

Korczak odrzucał świadomie propozycje osobistego ratunku: nie przyjął pomocy w opuszczeniu getta i ukryciu się, jaką oferowali mu przyjaciele, a w dniu deportacji, rankiem 5 sierpnia 1942 r., w czasie trwania tzw. wielkiej akcji (głównego etapu eksterminacji ludności warszawskiego getta) – odmówił opuszczenia dzieci i pracowników Domu Sierot. Źródła dowodzą, że próbę wyprowadzenia go podjąć chcieli pracownicy gminy żydowskiej (nie Niemcy). Musiał liczyć się z tym, że nie przeżyje wysiedlenia na wschód, przy czym najprawdopodobniej nie wiedział, że Treblinka to obóz zagłady. Ostatni marsz Korczaka i dzieci na Umschlagplatz wszedł do legendy. Zaświadczony w wielu relacjach i wspomnieniach (nie zawsze spójnych i w szczegółach wiarygodnych), jednocześnie żył i żyje własnym życiem – w wersji zmitologizowanej. Istota legendy odzwierciedla jednak niepodważalną prawdę o Korczaku – niezawodnym autorytecie moralnym, obrońcy dzieci.

Utwory Janusza Korczaka:

„Dzieci ulicy”, 1901

„Koszałki opałki”, Warszawa 1905

„Dziecko salonu”, Warszawa 1906

„Szkoła życia” (w „Społeczeństwie”), 1908

„Mośki, Joski i Srule”, 1910

„Józki, Jaśki i Franki”, 1911

„Sława” (opowiadania), 1912

„Bobo” („Bobo”, „Spowiedź motyla”, „Feralny tydzień”), 1914

„Momenty wychowawcze”, 1919

„Jak kochać dziecko”, t. 1, 1920

„Jak kochać dziecko”, t. 2, 1921

„O gazetce szkolnej”, 1921

Wstęp do Jędrzeja Śniadeckiego: „Rozprawa o fizycznym wychowaniu dzieci”, 1922

„Sam na sam z Bogiem” („Modlitwy ludzi, którzy się nie modlą”), 1922

„Kiedy znów będę mały”, 1925

„Bankructwo małego Dżeka”, 1926

„Bezwstydnie krótkie”, 1926

„Król Maciuś Pierwszy”, 1928

„Prawo dziecka do szacunku”, 1929

„Prawidła życia”, 1930

„Senat szaleńców”, 1930

„Król Maciuś na wyspie bezludnej”, 1931

„Kajtuś Czarodziej”, 1934

„Uparty chłopiec” (O Ludwiku Pasteurze), 1938

„Ludzie są dobrzy”, 1938

„Trzy wyprawy Herszka”, 1938

„Refleksje”, 1938

„Pedagogika żartobliwa”, 1939